نقد سریال خاتون (تا پایان نیم فصل اول)

حالا اما، پس از بررسی داستان و فیلمنامه‌ی قسمت اول، به مورد توجه‌ترین بخش خاتون می‌رسیم؛ موارد فنی. خاتون سریال مهمی است به خاطر عواملی که پشت دوربین آن فعالیت می‌کنند. از محمد نجاریان تدوین‌گر تا عبدالله اسکندری و هومن بهمنش تصویربردار و حتی کیهان کلهر به عنوان سازنده‌ی موسیقی. بهترین بخش‌ قسمت اول خاتون هم همان بخشی است که مربوط به این چهار نفر می‌شود؛ بیش از همه هومن بهمنش. قاب‌ها و نورپردازی چشم‌نواز هستند و چیزی از استاندارد‌های سینمایی کم ندارند. دکوپاژ اما بی‌ایراد نیست. خصوصا در صحنه‌ی میهمانی و ساز و آواز، که از نظر بصری و حسی سکانس خوبی است، تینا پاکروان دوربین را دور مجلس می‌رقصاند در حالی که می‌توانست با دوربین ثابت‌تر آخرین‌ بزم و رقص‌ها و سرخوشی پیش از شروع جنگ را نشان دهند و یا حداقل بین التهاب سکانس پیش و پس از خود پلی بزند اما را پاکروان ساده‌ترین گزینه را انتخاب کرد. بزرگترین دستاورد پاکروان در این قسمت و یا حتی در کل سریال بازی‌ گرفتن از بازیگران، خصوصا نگار جواهریان است. جواهریان با فاصله گرفتن از تیپیکال شخصیتی که با آن شناخته می‌شد حالا قرار است نقش یک قهرمان زن با شعور را بازی کند که غیر از شهرزاد نمونه‌ای دیگری در خاطر من وجود ندارد.

سریال خاتون با یک پایلوت نه چندان قدرتمند اما با ویژگی‌های فنی قابل تحسین شروع شد و پا در مسیر ساخت سریال‌های تاریخی پر زرقی و برقی گذاشت که خاطراتی خوشی از آن‌ها در ذهن جامعه مانده است.

قسمت دوم و سوم سریال خاتون کمتر از حد انتظار ارزش داشت. دیالوگ‌هایی که از فرط شعارزدگی توی ذوق می‌زنند و سکانس‌هایی پر از دکوپاژهای غیر سینمایی. حمله‌ای که در یک شب رخ می‌دهد و مناسبات قدرت که در چند سکانس به هم می‌خورند. به صحنه‌ی ورود ملک شیرزاد به سوله‌ای که زخمی‌های جنگ ساحلی در آن قرار دارند نگاه کنید. در آن طراحی صحنه‌ی عظیم و پر جزئيات و با آن طراحی نور و تصویرهای درخشان، کارگردانی بدجور عقب‌تر از سایر نکات فنی است. شیرزاد وارد سوله می‌شود و قرارست با تصویری شوکه‌کننده مواجهه شود. خیل عظیمی از سربازان که به یک باره درگیر جنگ شده و از بین رفته‌اند. این اتفاق برای ملک شیرازد، با توجه‌ به گراهای داستانی که در مورد میهن‌پرست بودن او تا به اینجا به چشم ما آمده بود، باید شدت و حدت بیشتری نیز داشته باشد. دوربین اما از جلو او را دنبال می‌کند. سکانسی که می‌توانست یک پلان درخشان داشته  باشد پس از ۴ ثانیه، حتی بدون نشان دادن بهت و حیرت کامل قهرمان، کات می‌خورد به نمای رو به رو. حس از بین رفت و جای مکاشفه و تحیر باقی نماند. جای آنکه دوربین از روی سوژه دالی اوت کند و عظمت صحنه را در چشم ما بکوبد.

از این دست مثال‌ها کم نیست. تا انتهای قسمت سه ما یک قهرمان زن و یک قهرمان مرد داریم. با توجه فیلمنامه، میزان سهم از دقایق هر قسمت و بر دوش گیری بار دراماتیک داستان؛ ملک شیرزاد و همسرش خاتون قهرمانان داستان ما هستند. اکت‌های قهرمانانه آن‌ها پس کجاست؟ مگر نه این بار درام سه قسمت اول روی جنگ و پتانسیل بی انتهایش برای درام بنا شده؟
اولین جایی که داستان به سراغ نمایش یک عمل، نه صرفا دیالوگ، برای تصویرکردن قهرمانش می‌رود، سکانس شلیک گلوگه توسط ملک به مقام بالادستی برای حفظ آرمان‌های ملی است. زمانی که ملک از دفتر خارج می‌شود. دوربین همانجا می‌ماند. ما چهره‌ی ملک را نمی‌بینیم. ترس، شجاعت و یا تصمیم راسخی را در مورد او حس نمی‌کنیم. دکوپاژ این صحنه در خدمت غافلگیری‌ست در حالی که باید به قهرمان خدمت کند، کنار او باشد و ما را در تصمیم ویا حتی جرم و گناه او شریک کند.

چنین دکوپاژ اشتباهی کمی قبل‌تر نیز رخ می‌دهد. جایی که درگیر و دار اعلان شروع جنگ. ملک دارد از پله‌ها پایین می‌رود. دوربین از بالای طبقه ثابت قاب نیم‌طبقه‌ را بسته. شیرزاد در این قاب با غرور و شجاعت خاصی از جمله‌ی «به خاطر سرزمینم!» استفاده می‌کند که دیالوگی‌ست که فقط از ساحت یک قهرمان در چنین درامی می‌توان شنید. دوربین اما از بالا او را تصویر می‌کند؛ حالت تحقیر و نه حالت اعتبار و ارزش.
دیالوگ نویسی نیز یا دچار کم‌کاری و فرومایگی در سکانس‌های مهم می‌شود و یا دچار اغراق و شعار زدگی در لحظات حساس. دیالوگِ «دیکتاتوری یا اشغال» و در جواب «آزادی» را مقایسه کنید با سکانس حساس و پر از حسی چون حضور نیرو‌های کمونیست در خانه شیرزاد و دستگیری و بازجویی از او که بی هیج دیالوگ احساسی طی می‌شود و در سادگی پایان می‌گیرد. قصه نیز دچار کاستی‌های نسبی‌ است. رابطه خاتون و ملک شکل نگرفته، شخصیت‌های فرعی همان حضوری را در داستان دارند که بار اول از خود نشان دادند و نه چیز بیشتر. هنوز اما شاید کمی زود باشد تا بخواهیم نظری کلی‌تر راجع به داستان بدهیم.

نقد سریال خاتون (تا پایان نیم فصل اول)

خاتون جان می‌گیرد. اگر توئيست سکانس قسمت پایانی نیم فصل نبود این نقد با این جمله شروع نمی‌شد. سرنوشت دایی جان انگلیسی (مهران مدیری) و افسر دو رگه‌ی روسی/ ایرانی (بابک حمیدیان) هرچه که می‌خواهد می‌تواند باشد. این توئیست و البته ورود داستان به فاز جدید دریافت کلی از خاتون را تغییر می‌دهد. خاتون هرچه ماجرای  فرار و رابطه‌ی مرده‌اش با شیراز سرد و غیرقابل تحمل شده بود، این رابطه‌ی نصفه‌ی نیمه‌ی خلق شده در دو قسمت پایانی بین رضا و خاتون به جان اثر نشسته. پاکروان هرچه در قصه، پیرنگ و خلق شخصیت کم گذاشته و کم می‌آورد در برخی لحظات زنانگی‌اش گل می‌کند و لحظات درخشانی خلق می‌کند. خرده داستان قدرت و نجات جان خاتون هر چند حوصله سر بر و تکه‌ای الحاق شده به شاه‌ راه داستان اصلی است اما منقش به ریزه‌ کاری‌هایی شده که تماشایشان سینمای نعمت‌الله و جوزانی را یادآور می‌شود. سکانس غذا درست‌ کردن خاتون، بازی با رنگ‌ها و طراحی صحنه‌ی خارق‌العاده در کنار استفاده‌ استفاده‌ی حداکثری بهمنش از نور و فضا لحظات ماندگاری را خلق کرده. جلوتر پس از فرار شبانه‌ی خاتون و رضا با کامیون از کاروانسرا، باز هم سکانس قتل افسر انگلیسی می‌لنگد اما در خانه‌ی پامنار پاکروان با خلق یک لحظه‌ی زنانه‌ پیرنگ منحرف شده‌اش را به ریل درام بر می‌گرداند. 

خاتون که خسته و وامانده شده می‌ترسد که پس از مدت‌ها تنها وارد خانه‌ی پدری‌اش شود و در یک بازی احساسی سعی می‌کند بدون بیان صریح موضوع، مطلب را به رضا منتقل کند. در گیر و دار ادای دیالوگ‌ها و زبان بدن که بالاخره نگار جواهریان از دل آن خودنمایی می‌کند، جمله‌ی «من می‌ترسم» بیرون می‌آید که رضا را برای سرکشی خانه راهی می‌کند. این بازی با درام‌های کوچک زن و مرد و معشوق و عاشق چیزی‌ست که نبود آن تا حالا به شدت در مسیر داستان و فیلمنامه‌ی سریال خاتون حس می‌شد.

حالا در پایان ۸ قسمت سریال خاتون در یک نگاه کلی به آن می‌توان برآیند مثبتی دید. هرچند قسمت‌های ابتدایی خاتون چندان پر کش و قوس نیستند اما هرچند دیر اما بالاخره انگار داستان روی ریل درستی افتاده و می‌توان مشتاقانه منتظر قسمت‌های بعدی بود.